بیوگرافی خاقانی شَروانی - برترین ها

خاقانی

افضل الدّین بدیل بن علی خاقانی شروانی متخلّص به خاقانی (۵۲۰ قمری در شَروان - ۵۹۵ قمری در تبریز) از جملهٔ نامدارترین شاعران ایرانی تبار و بزرگ ترین قصیده سرایان تاریخ شعر و ادب فارسی به شمار می آید. از القاب مهم وی حَسّان العجم است. آرامگاهش در شهر تبریز است.

زندگی نامه

افضل الدین بدیل بن علی خاقانی حقایقی شَروانی در سال ۵۲۰ (قمری) در شهر شَروان به دنیا آمد. تاریخ تولد او از اشاره های موجود در دیوان به دست آمده است. پدرش نجیب الدین علی مروی درودگر بود. مادر او مسیحی نسطوری بود که به اسلام گرویده بود. عمویش کافی الدین عمر طبیب و فیلسوف بود و خاقانی تا بیست و پنج سالگی در سایهٔ حمایت او بود و در نزد او انواع علوم ادبی و حکمی را فرا گرفت. چندی نیز در خدمت ابوالعلاء گنجه ای شاعر بزرگ معاصر خود که در دستگاه شروانشاهان به سر می برد، کسب فنون شاعری کرد. پس از آنکه ابوالعلاء وی را بخدمت خاقان منوچهر شروانشاه معرفی کرد لقب «خاقانی» بر او نهاد. از ان پس خاقانی نزدیک به چهل سال وابسته به دربار شروانشاهان و در خدمت منوچهر شروانشاه، و پسر و جانشین او اخستان شروانشاه بود.

در حدود سال ۵۵۰ به امید دیدار استادان خراسان و دربارهای مشرق روی به عراق نهاد و تا ری رفت. در آنجا بیمار شد، و والی ری او را از ادامه سفر بازداشت و خاقانی مجبور به بازگشت به «حبسگاه شروان» گشت. پس از مدتی توقف در شروان به قصد حج و دیدن امرای عراقین از شروانشاه اجازهٔ سفر گرفت و در زیارت مکه و مدینه چندین قصیده سرود. در حدود سال ۵۵۱ یا ۵۵۲ سرگرم سرودن مثنوی تحفةالعراقین بود. در راه سفر به بغداد، از ایوان مدائن گذر کرد و قصیدهٔ غرای خود را در باره آن ساخت.

در بازگشت به شروان باز خاقانی به دربار شروانشاه پیوست. لیکن میان او و شروانشاه به علت نامعلومی کدورت ایجاد شد، و آنچنانکه از قصیده های حبسیه که در دیوانش ثبت است برمی آید یک سالی را در حبس گذراند. بعد از چندی در حدود سال ۵۶۹ قمری به سفر حج رفت و بعد از بازگشت به شروان در سال ۵۷۱ فرزندش بیست سالهٔ خود رشیدالدین را از دست داد و بعد از آن مصیبت مرگ همسر و مصائب دیگر دیگر بر او وارد شد. از آن پس میل به عزلت یافت و خدمت دربار شروانشاهان کناره گرفت. در اواخر عمر در تبریز به سر می برد و در همان شهر درگذشت و در مقبرةالشعرا در محله سرخاب تبریز مدفون شد. سال وفات او را ۵۹۵ و هم ۵۸۲ نوشته اند.

شَروان، زادگاه خاقانی

زبان محاورهٔ مردم اران و شروان مثل ساکنان سایر نواحی شمال غرب ایران، گونه ای از زبان پهلوی (یا فهلوی) بوده است. جغرافی نویسان قدیم آن زبان را ارّانی نامیده اند. ابن حوقل می گوید: «مردم بردعه (مرکز قدیم اران) به ارّانی سخن می گویند». مقدسی در احسن التقاسیم توضیح بیشتر در بارهٔ آن زبان دارد و می گوید: «در ارّان به ارّانی سخن می گویند و فارسی ایشان قابل فهم است، و در پاره ای حرف ها به زبان خراسانی نزدیک است.» اما زبان نوشتاری شاعران و نویسندگان آن دیار را «فارسی ارانی» نامیده اند (در برابر فارسی دری). آمیزش لهجه ها و زبان های نواحی مختلف ایران، و رواج سخن خاقانی و نظامی به مدت هشتصد سال در سراسر ایران، موجب شد که بسیاری از تعبیرهای خاص آنان وارد فرهنگها یا زبان شاعران و نویسندگان دیگر شده و جزو فارسی دری درآید.

اما مهم ترین ویژگی نزهةالمجالس تا آنجا که به تاریخ ادبیات ایران مربوط می شود، ضبط و حفظ آثاری از حدود ۱۱۵ شاعر از شمال غرب ایران، از ارّان، شَروان و آذربایجان است که دیوان های آنها از بین رفته است. از این رو، نزهةالمجالس آیینه ای از محیط ذوقی و ادبی و فرهنگی آن نواحی در قرن هفتم، و نموداری از حوزهٔ گستردهٔ زبان فارسی و فرهنگ ایرانی است. کاربرد فراوان تعبیرهای گفتاری در رباعی های نزهةالمجالس، موجب شده که تأثیر زبان پهلوی شمال غربی که زبان گفتاری مردم بوده است به روشنی قابل مشاهده باشد[۱۵].

برخلاف شاعران اهل دیگر مناطق ایران در آن دوران که غالباً از طبقات بالای جامعه چون ادیبان، دیوانیان و دبیران بودند، در نواحی شمال غرب ایران بسیاری از شاعران از مردم عادی و پیشه وران و کارگران بودند و نام های آنها چون سقّا، عصفوری (گنجشک فروش)، سرّاج، جاندار، لحافی و نظایر آن گواه این امر است. این شاعران غالباً تعبیرهای محاوره ای را در شعر خود به کار می بردند و از این طریق بسیاری از لغات و اصطلاحات فارسی خاص آن سامان را در اشعار خود به یادگار گذاشته اند. علاوه بر این، وجود آگاهی هایی از آداب و رسوم، زندگی روزمره، پوشاک، بازی ها و سرگرمی های مردم در آن دوران از جمله فواید جانبی نزهةالمجالس است.

شروان در زمان خاقانی، زیر نظر شروانشاهان بوده است. نیاکان شروانشاهان، عرب تبار بودند، اما با وصلت با خاندان های محلی، از قرن دهم میلادی به بعد، شروانشاهانه هویت ایرانی گرفتند و اصلیت خود را به ساسانیان می رساندند.

خاقانی شروانی (۵۸۲-۵۲۰ هجری قمری)، از بزرگ ترین شاعران ایران در قرن ششم است. وی به خصوص در قصیده، صاحب سبک و از قوت اندیشه و مهارت کم نظیری در ترکیب سازی و مضمون پردازی برخوردار است. خاقانی علاوه بر دیوان، صاحب منظومه ای به نام تحفةالعراقین و نیز اثر دیگری به نام منشآت است که در برگیرندهٔ نامه های اوست. زادگاه خاقانی آنچنانکه از موارد بسیار در دیوان او و به عبارت های مختلف برمی آید، شهر شَروان از بلاد قفقاز در شمال رود کُر است و در بسیاری از کتاب های تاریخی و جغرافیایی و تذکره ها نیز شروان به عنوان موطن خاقانی ذکر شده است، و اینکه بعضی از تذکره نویسان متأخر زادگاه او را به صورت «شیروان» ذکر کرده اند نادرست است. از موارد متعدد در دیوان او این ابیات را می توان به عنوان شاهد نقل کرد:

عیب شروان مکن که خاقانیهست از آن شهر کابتداش شر است

عیب شهری چرا کنی بدو حرفکاوّل شرع و آخر بشر است

شروان کهن بعد از انقراض آخرین سلسلهٔ شروانشاهان و استیلای صفویه بر آن شهر، و دست به دست گشتن های ان میان ایران و عثمانی ظاهراً ویران شده است و جهانگردان در اواخر عصر صفویه ویرانه های خالی از سکنهٔ آن را دیده اند. اما شیروان وطن زین العابدین شیروانی و بهار شیروانی نام جدید آن ناحیه و ولایت است و شهر مرکز آن شماخی است.

آثار خاقانی

دیوان، شامل قصاید، ترجیعات، مقطعات، غزلها و رباعیات است. دیوان خاقانی به تصحیح سید ضیاءالدین سجادی در سال ۱۳۳۸ در تهران به چاپ رسیده است و بخش عمدهٔ پژوهش هایی که در بارهٔ خاقانی انتشار یافته بر پایهٔ همین چاپ از دیوان خاقانی بوده است.

تحفةالعراقین، مثنوی در سه هزار و دویست بیت است که در سال ۵۵۱ تألیف شده است. تحفةالعراقین در شرح نخستین سفر خاقانی به مکه و «عراقین» است و در ذکر هر شهر از رجال و معاریف آن نیز یاد کرده و در آخر هم ابیاتی در حسب حال خود آورده است. تحفةالعراقین به تصحیح یحیی قریب در سال ۱۳۳۰ در تهران به چاپ رسید. پس از آن، چندین نسخه معتبر از تحفةالعراقین شناسایی شد که در این میان نسخه وین (با عنوان ختم الغرایب) تاریخ ۵۹۳ هجری را دارد.

منشآت خاقانی، چند نامه از خاقانی است که به بزرگان زمان خود نوشته، و غالباً مشحون از کلمات و جملات عربی دشوار و مترادف و گاهی از اشعار خود خاقانی در آنها هست.

قصاید خاقانی به نسبت در مرتبه ای بالا قرار دارد. از او قطعات بسیار خوبی نیز دردست است اما غزلیاتش در سطح قصاید او نیستند. شعر خاقانی سبکی دیریاب و بغرنج دارد و بیشتر، نظمی است هنرمندانه با گرایش های سخنوری و دقایق لفظی.

تأثیر هنر خاقانی بر حافظ

بنا به وجود مضامین و تعابیر همانند در اشعار خاقانی و حافظ و سعدی و نیز با توجّه به پاره ای از غزلیات هم وزن و هم قافیهٔ آن ها می توان نگرش این دو شاعر بزرگ را به دیوان خاقانی نتیجه گرفت. به عنوان نمونه می توان موارد زیر را شاهد آورد:

دیدی که یار چون ز دل ما خبر نداشتما را شکار کرد و بیفکند و برنداشت

خاقانی

دیدی که یار جز سر جور و ستم نداشت؟بشکست عهد و از غم ما هیچ غم نداشت؟

حافظ

داده ام صدجان بهای گوهری در من یزیدور دوعالم داده ام، هم رایگان آورده ام

خاقانی

بی معرفت مباش که در من یزید عشقاهل نظر معامله با آشنا کنند

حافظ

تاکی از قصه های بدگویانقصه ها پیش داور اندازیم

خاقانی

یکی از عقل می لافد یکی طامات می بافدبیا کاین داوری ها را به پیش داور اندازیم

حافظ

هرلحظه هاتفی به تو آواز می دهدکاین دامگه نه جای امان است، الامان

خاقانی

به کمندی درم که ممکن نیست رستگاری به الامان گفتن

سعدی

خاقانی و نظامی

از معاصران خاقانی میان او و نظامی گنجوی بسبب قرب جوار رشته های مودت مستحکم بود و چون خاقانی درگذشت، نظامی در رثایش چنین سرود:

به خود گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشددریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی

مقام شاعری خاقانی

خاقانی از سخنگویان قوی طبع و بلندفکر و یکی از استادان بزرگ زبان پارسی و در درجهٔ اول از قصیده سرایان عصر خویش است. توانایی او در استخدام معانی و ابتکار مضامین در هر قصیدهٔ او پدیدار است.

به بیان بدیع الزمان فروزانفر: «می توان گفت که بسیاری اطلاع و احاطهٔ خاقانی بر لغات عربی و فارسی و اصطلاحات فلاسفه و اطبا و دقت ادبی او در ترکیب الفاظ سبب پوشیدگی آرا و افکار سادهٔ وی گردیده، چندان که گمان می رود مضامین ابیاتش نیز سراسر پیچیده و فکر او از حد طبیعی بیرون است، و این خیال اگر هم در قسمتی از ابیات او با واقع مطابقت کند ولی در بسیاری از آن با حقیقت سازگار نیاید».

دیوان خاقانی از منظر مقام سخنوری و توانایی، از پیچیده ترین دیوان هاست و به همین سبب، در بین عامه مردم از توجه کمتری برخوردار است. چون هم فهم درست و لذت بردن از اشعارش نیاز به سطح بسیار بالایی از چیرگی به زبان پارسی و دیگر دانش ها مانند پزشکی کهن ایرانی که بیشتر بر مبنای گیاه شناسی و داروشناسی بود، نجوم، تاریخ، قرآن شناسی و حدیث شناسی دارد؛ و هم اینکه خواننده باید با شعر پارسی از دیدگاه فنی و به اصطلاح «صنعت شعر»، به حد کافی مطلع باشد تا بتواند به اشعار پرمغز خاقانی بدرستی پی ببرد.

شعر خاقانی سبکی دیریاب و بغرنج دارد و بیشتر، نظمی است هنرمندانه با گرایش های سخنوری و دقایق لفظی.

خاقانی از بلندپایه ترین شاعران پارسی گوی و از جمله ادیبانی است که مورد استقبال و اقتباس دیگر شاعران قرار گرفته است. شاعران بلندپایه ای مانند سعدی و حافظ بسیاری از ابداعات و مضامین او را استقبال و تضمین نموده اند. هم اکنون بسیاری از خیابان های ایران به نام این شاعر بزرگ نام گذاری شده اند که از جمله آنها می توان خیابان خاقانی در شهرستان ساری را نام برد.

اشعار خاقانی شَروانی

تعداد ابيات : ٧

اي آتش سوداي تو خون کرده جگرها

بر باد شده در سر سوداي تو سرها (1)

در گلشن اميد به شاخ شجر من

گلها نشکفند و برآمد نه ثمرها (2) 

اي در سر عشاق ز شور تو شغب ها

وي در دل زهاد ز سوز تو اثرها   (3)

آلوده به خونابه ي هجر تو روان ها

پالوده ز انديشه ي وصل تو جگرها (4)

وي مهره ي اميد مرا زخم زمانه

در ششدر عشق تو فرو بسته گذرها (5)

کردم خطر و بر سر کوي تو گذشتم

بسيار کند عاشق ازين گونه خطرها  (6)

خاقاني از آنگه که خبر يافت ز عشقت

از بيخبري او به جهان رفت خبرها (7)

منابع : ویکی پدیا و راسخون