خاطرات سایه

خاطرات سایه, زندگی نامه ابتهاج او در ۶ اسفند ۱۳۰۶ در رشت متولد شد. پدرش آقاخان ابتهاج از مردان سرشناس رشت و مدتی رئیس بیمارستان پورسینای این شهر بود. برادران ابتهاج عموهای او بودند. هوشنگ ابتهاج دوره تحصیل

زندگینامه هوشنگ ابتهاج (متخلص به سایه)

هوشنگ ابتهاج

زندگی نامه ابتهاج

او در ۶ اسفند ۱۳۰۶ در رشت متولد شد. پدرش آقاخان ابتهاج از مردان سرشناس و معروف رشت و مدتی رئیس بیمارستان پورسینای شهر رشت بود. برادران ابتهاج عمو های او بودند. هوشنگ ابتهاج دوره تحصیلات دبستان را در رشت و دبیرستان را در تهران گذراند و در همین دوران اولین دفتر شعر خود را به نام نخستین نغمه ها منتشر کرد. ابتهاج در جوانی عاشق دختری ارمنی به نام گالی شد که در رشت ساکن بود و این عشق دوران جوانی دست مایه اشعار عاشقانه‌ای شد که در آن ایام سرود. بعدها که ایران غرق خونریزی و جنگ و بحران شده بود ابتهاج شعری به نام کاروان (دیرست گالیا...)با اشاره به همان روابط عاشقانه اش در گیر و دار مسایل سیاسی سرود. ابتهاج مدتی به عنوان مدیر کل شرکت دولتی سیمان تهران به کار مشغول شد.

منزل شخصی سایه که از منازل سازمانی شرکت سیمان بود در سال ۱۳۸۷ با نام خانه ارغوان به ثبت سازمان میراث فرهنگی رسیده‌. دلیل این نامگذاری، قرار داشتن درخت ارغوان معروفی در حیاط این خانه بود که سایه، شعر معروف ارغوان خود را برای آن درخت سروده است. این خانه قدمت زیادی ندارد اما از آنجاکه در زمان سکونت سایه در آن محفل ادبی بزرگان شعر و موسیقی و محل نشست های آنها بوده است دارای ارزش فرهنگی بسیار زیادی می باشد.

سایه در سال ۱۳۴۶ به اجرای زنده شعر خوانی بر سر مزار حافظ شیرازی در جشن هنر شیراز می پردازد که دکتر باستانی پاریزی در سفرنامه معروف خود (از پاریز تاپاریس) استقبال بی نظیرشرکت کنندگان و هیجان آن ها پس از شنیدن اشعار سایه را شرح می‌دهد و می نویسد که تا قبل از آن هرگز باور نمی‌کرده است که مردم از شنیدن یک شعر نو تا این اندازه هیجان زده شوند و خوش حال شوند.

هوشنگ ابتهاج از سال۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ سرپرست برنامه گل ها در رادیوی ایران (پس از کناره گیری داوود پیرنیا) و پایه‌گذار برنامه موسیقی گلچین هفته بود. تعدادی از غزل ها، تصنیف ها و اشعار نیمایی او توسط موسیقی دانان ایرانی نظیرشجریان ناظری حسین قوامی به اجرا در آمده. تصنیف خاطره انگیز تو ای پری کجایی و تصنیف سپیده(ایران ایسرای امید)از اشعار معروف سایه‌ است. سایه بعد از حادثه میدان ژاله (۱۷ شهریور۱۳۵۷)به همراه محمدرضا لطفی،محمدرضا شجریان و حسین علیزاده، به نشانه اعتراض از رادیو استعفا دادند.

از مهم‌ترین آثار هوشنگ ابتهاج تصحیح او از غزل های حافظ است که با عنوان «حافظ به سعی سایه» نخستین بار در ۱۳۷۲ به چاپ و انتشار رسیده است و بار دیگر با تجدید نظر و تصحیحات تازه منتشر شد. سایه سال های زیادی را صرف پژوهش و حافظ شناسی کرده که این کتاب حاصل تمام آن زحمت ها است که سایه در مقدمه، آن را به همسرش پیشکش و تقدیم کرده است.

آثار هوشنگ ابتهاج

سایه هم در آغاز، مانند شهریار، چندی کوشید تا به راه نیما برود؛ اما، نگرش مدرن و اجتماعی شعر نیما، به ویژه پس از سرودن ققنوس، با طبع او که اساسا شاعری غزل سرا بود؛ هم خوانی و ارتباط چندانی نداشت. پس راه خود را که همان سرودن غزل بود؛ دنبال کرد و ادامه داد.

سایه در سال ۱۳۲۵ مجموعه ی «نخستین نغمه ها» را، که شامل اشعاری به شیوه ی کهن است، منتشر کرد. در این دوره هنوز با نیما یوشیج آشنا نشده بود. «سراب» نخستین مجموعه ی او به اسلوب جدید بود، اما قالب همان چهارپاره است با مضمونی از نوع تغزل و بیان احساسات و عواطف فردی؛ عواطفی واقعی و طبیعی. مجموعه ی «سیاه مشق»، با آن که پس از مجموعه «سراب» منتشر شد، شعرهای سال های ۲۵ تا ۲۹ شاعر را دربرمی گیرد. در این مجموعه، سایه تعدادی از غزل های خود را به چاپ رسانده و توانایی خویش را در سرودن غزل به همه گان نشان داده است تا آنجا که می توان گفت تعدادی از غزل های او از برترین غزل های این دوران به حساب می آید.

سایه در مجموعه های بعدی خود، اشعار عاشقانه را رها کرد و با کتاب شبگیر خود که حاصل سال های پر تب و تاب پیش از سال ۱۳۳۲ است به شعر اجتماعی روی آورد. مجموعه ی «چند برگ از یلدا» راه روشن و تازه ای در شعر معاصر را گشود است.

سایه پس از درگذشت دردناک احسان طبری در بهار ۱۳۶۸، مثنوی معروف و تاثیرگذار «قصه خون دل» را به یاد او در رثای او سرود و بر جای گذاشت.

اولین شعرهای سایه

شعرهای اولیه ی سایه بیشتر مضامینی عاشقانه دارد و در دهه ی 20 در رشت برایش شهرتی ایجاد کرد. استاد نظام وفا در دبیرستان، معلم ادبیات اوست. در همین سال ها عاشق دختری به نام «آلما» می شود که در دبیرستان، دخترانه ی ژاندارک درس می خواند که البته بعدها با پیوند زناشویی می بندد. سایه همچنین در دبیرستان رییس انجمن ادبی است.

سایه در تهران با دکتر مهیدی حمیدی شیرازی و فریدون توللی آشنا می شود و این آشنایی سبب می شود که حمیدی شیرازی و عبدالعلی طاعتی، معلم ادبیات، بر دفتر اشعار او که مربوط به زمان نوجوانی و جوانی سایه است، مقدمه نوشته و این دفتر در سال1325 در چاپخانه ی جاوید رشت، به چاپ می رسد. هم در مقدمه ی حمیدی و هم مقدمه ی طاعتی، ذوق و هنر شعری سایه ی نوزده ساله ی گیلانی ستوده شده؛ اما حمیدی بر شعر نرگسهای گیلان او نقدی نیز می نگارد. سایه، علی رغم مخالفت پدر و مادرش، به تهران رفته، چند سال را در خانه ی خاله اش؛ یعنی مادر « گلچین گیلانی» سکونت می کند.

خاطرات سایه

هوشنگ ابتهاج سال ۱۳۹۱ در ۸۵ سالگی خاطرات خود را در گفتگو با میلاد عظیمی در کتاب پیر پرنیان اندیش عنوان بیا کرده است. در این کتاب هوشنگ ابتهاج به بیان عقاید و نظرات خود درباره بسیاری از چهره‌های به نام موسیقی، شعر و سیاست در زمان خود می‌پردازد. او در این کتاب تائید می کند که آزادی اش از زندان در سال ۱۳۶۳ بعد از نامه محمدحسین شهریار به آیت‌الله خامنه ای و بیان این نکته که «وقتی سایه را زندانی کردند، فرشته‌ها بر عرش الهی گریه می‌کنند» صورت گرفته است. ابتهاج یک سال بعد از زندان آزاد می شود.

اخراج از کانون نویسندگان ایران

در سال ۱۳۵۸ خورشیدی، هیات دبیران کانون نویسندگان ایران که عبارت بودند از باقر پرهام، احمد شاملو، محسن یلفانی، غلامحسین ساعدی و اسماعیل خوئی تصمیم به اخراج هوشنگ ابتهاج، به‌آذین، سیاوش کسرائی، فریدون تنکابنی و برومند گرفتند. این تصمیم نهایتا به تایید مجمع عمومی کانون نویسندگان ایران رسید و منجر به اخراج کل عناصر توده‌ای، به همراه این پنج تن، از کانون نویسندگان ایران شد.

وفات پدر و مادر سایه

در سال 1326شمسی، مادر سایه درمی گذرد و سایه که در هنگام مرگ مادر نزد او نیست، شعری برای او می سراید؛ ولی هیچگاه آن را در دفترهای شعرش منتشر نمی کند. مجدالدین میرفخرایی (گلچین گیلانی) که از سال 1312 به انگلستان رفته، برای خاله اش؛ یعنی مادر سایه شعری می گوید و مدت کوتاهی بعد آن را در مجموعه ی شعر نهفته منتشر می کند.

بعد از مرگ مادر سایه، پدرش در فاصله ی چند ماه همه چیزش را در رشت فروخت و به تهران آمد و خانه ای اجاره کرد؛ اما با وضع مالی بدی روبه رو شد که نهایتا نتوانست در تهران ماندگار شود و به رشت مراجعت کرد و رییس بیمارستان پورسینای این شهر شد؛ اما او نیز در سال 1332 درگذشت.

آشنایی سایه با حمیدی شیرازی و فریدون توللی در سال 1325 و شهریار در سال 1327و نیز با نیما یوشیج در سال 1330، در شعر او بسیار تأثیر گذاشت؛ البته باید این نکته را از نظر دور نداشت که او از مدتها پیش با شعر این شاعران آشنایی یافته بود. در همین زمانها بود که با شاعران جوانتر و هم سن و سال و خود که بعدها در شعر نو از نام آوران شدند، آشنا شده و از آنها تأثیر بسیار می گیرد. از جمله ی آنها، در سال 1328 با نادر نادرپور و سال 1330 با سیاوش کسرایی، احمد شاملو، منوچهر شیبانی، اسماعیل شاهرودی، فریدون مشیری، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث آشنا شد. دوگانگی سبکی شعر سایه شاید به خاطر همین آشنایی و هم نشینی با شاعران دو نسل متفاوت باشد.

سایه و دردهای مردم

سایه از سالهای اقامتش در رشت، نسبت به فعالیتهای سیاسی تمایل نشان داده و از میان احزاب موجود، به حزب توده گرایش پیدا می کند؛ اما در آثارش مسایل سیاسی را کمتر دخیل می کند و آثارش بیشتر جنبه ی ادبی و اجتماعی به خود می گیرد. اشعار او در نیمه ی دوم دهه ی 1320 و نیمه ی اول 1330 در نشریات، مجله ها و روزنامه هایی همچون سخن، کاویان، صدف، مصلحت، جهان نو، کبوتر صلح و فرهنگ نو منتشر می شوند. سایه چون هم شعر نو و هم غزل می گوید، شهرتی دو طرفه به دست آورده است. در سال 1330 مجموعه ی شعری با عنوان سراب از سایه منتشر می شود. موضوع اشعار این دفتر او عاشقانه و غنایی است. سایه در مقدمه ای که با عنوان در پیشگاه مردم: پیام و پیمان بر آن می نویسد، عنوان می کند که می خواهد موضوع عشق را در اشعار بعدی خود به دردهای جامعه و جهان تغییر دهد و بعد از آن، در مجموعه ی شبگیر به این خواسته اش عمل می کند.

از سال 1332به فکر چاپ برگزیده ی آثار کلاسیک خود با عنوان سیاه مشق می افتد و در سالهای بعد نیز جلدهای دیگر آن را ادامه می دهد. بر اولین جلد این دفتر، شهریار و مرتضی کیوان مقدمه می نگارند. شهریار چیزی درباره ی شعر سایه نمی گوید و فقط درباره ی غزلسرایی و غزل معاصر ایران می نویسد؛ اما در مقدمه ی کیوان، درباره ی شعر او به نکته های جالبی اشاره شده است.

دوران خفقان اهل هنر

اما روی آوردن و تکامل شعرهای نو با مضامین اجتماعی سایه را باید از مجموعه ی زمین به سال انتشار 1334 به بعد، دنبال کرد. شعر سایه از حدود سال 1330 به بعد، مورد توجه ی بسیار انقلابیون قرار می گیرد و بدین ترتیب از این پس، گاه سرغ او را در محافل اجتماعی و سیاسی شاعران و ادب دوستان و یا حداقل شعر او را در این گونه محافل می توان گرفت؛ اما کودتای 28 مرداد 1332 وضعیت را برای ارباب قلم، مطبوعات و آزاداندیشان خفقان آور می کند؛ بعد از این کودتا، همه ی آرزوها و امیدها به حسرت و یأس و ناامیدی بدل می شود.

مطبوعات آزادیخواه یکی پس از دیگری بسته می شود، عده ای از سخنوران آزاده و هنرمندان، از جمله اخوان، کسرایی و ثمین باغچه بان و بسیار کسان دیگر که به نوعی وابستگی ای به احزاب سیاسی داشتند، به زندان می افتند. در میان تمام اینها، تنها یک هنرمند اهل قلم که اگر زنده می ماند می توانست آثار جاودانه ای از خود به یادگار بگذارد؛ جانش فدا شد؛ مرتضی کیوان، از جمله افسران توده ای بود که در دادگاه نظامی و ده نظامی دیگر به رهبری سرهنگ سیامک به اعدام محکوم شدند. در مرثیه ی این افسر هنرمند و اهل قلم، بسیاری از شاعران شعر سرودند و بسیاری از نویسندگان مطلب نوشتند؛ از جمله احمد شاملو در مجموعه ی هوای تازه درباره ی مرتضی کیوان سخن گفت؛ اما سایه که با کیوان دوستی نزدیکی داشت، در آن موقع شعری نسرود؛ ولی پس از انقلاب، مجموعه ی یادگار خون سرو را به مرتضی کیوان هدیه کرد که در آن اشعار درس وفا، کیوان ستاره بود و خون بها، به یادبود اوست.

گرایش سایه به شعر نو

سایه که قبلا در اثر آشنایی با حمیدی شیرازی، شهریار و توللی، تحت تأثیر آنان بود و شعرهایش را به سبک و سیاق آنان می سرود؛ با آشنا شدن با نیما و شعر او و نیز آشنایی با شاعرانی چون کسرایی، اخوان، شاملو و چند تن دیگر که به شعر نیمایی تمایل داشتند، نوع نگرش خود و طرز شعرش را عوض کرده، به این گروه از شاعران پیوست. سایه در شرکت سیمان تهران به عنوان کارمند دفتری مشغول به کار شد و تا سال 1354 هم در همین شرکت می ماند. در سال 1337 با آلما مایکیال ازدواج می کند که حاصلش چهار فرزند به نامهای یلدا، کیوان، آسیا و کاوه است. در سال 1334شمسی، مجموعه ی زمین از او منتشر می شود؛ اما تا ده سال بعد از این تاریخ، هیچ مجموعه شعری از او به بازار نمی آید؛ البته اشعار پراکنده اش گاه در مجله های مختلفی همچون روشنفکر و کتاب هفته و مانند آنها چاپ می شود. سال 1334، به چند شهر شوروی از جمله: ایروان، مسکو، لنینگراد، تاشکند، سمرقند، بخارا و کی یف سفر می کند که حاصل آن، شعر من به باغ گل سرخ است. قبل از این سفر، دفتر چند برگ از یلدا را در تیراژی محدود به سرمایه ی خود چاپ می کند.

کارکرد موسیقایی سایه

در سال 1341 شمسی، با آنکه سایه چندان به نثر نویسی میل ندارد؛ به خواهش دوست دیرینش، سیاوش کسرایی بر مجموعه ی از خون سیاووش او مقدمه ای می نویسد. در خردادماه سال 1351، به سمت سرپرست موسیقی ایرانی در رادیو مشغول به کار می شود. سایه نسبت به موسیقی از همان دوران جوانی علاقه نشان می دهد و در این زمان علاقه اش بیشتر شده و همین امر باعث می شود که در شعر فارسی نیز بسیار دقیق شود. باید گفت که فعالیتهای هنری او تنها مربوط به سامان دادن موسیقی سنتی در رادیو نیست. سایه در سال 1353 با کمک و همکاری محمدرضا لطفی، گروه موسیقی شیدا و سال بعد با همکاری حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان گروه موسیقی عارف را بنیان می گذارد و بعد از انقلاب هم به کمک همین هنرمندان، کانون چاووش را تأسیس می کند. بنابراین او در پالایش موسیقی ایرانی هم سهم عمده ای دارد و نیز یکی از مشوقان و راهنمایان استاد آواز ایران محمدرضا شجریان نیز هست. فرزندش یلدا و شوهر او مجید درخشانی، هرکدام موسیقی دان و نوازنده ای چیره دستند.

همچنین سایه تصنیفهای بسیار زیبایی ساخته و در آنها پیوند میان موسیقی و شعر را به اوج کمال رسانده و استادی خود را در هر دوی این هنرها به اثبات رسانده است. از میان آنها می توان به اینها اشاره کرد: بهانه (ای عشق همه بهانه از توست)، ترانه (تا تو با منی، زمانه با من است)، تصنیف بسیار زیبای تو ای پری کجایی و بسیاری دیگر.

سایه و فراز ونشیبهای زندگی

سایه به کار در گروه شیدا و عارف ادامه می دهد تا اینکه روز بعد از واقعه ی 17 شهریور میدان ژاله به عنوان اعتراض به همراه اعضای این دو گروه از رادیو استعفا دادند. در این سالها جز سیاه مشق دو که در سال 1352 چاپ شد، مجموعه ی شعر دیگری از او منتشر نشد. شعر سایه نه تنها در ایران؛ بلکه در افغانستان و تاجیکستان نیز دوستداران بسیار دارد و شعرهایش را با آهنگهای افغانستانی و تاجیکستانی هم خوانده اند. در سال 1352، به همراه رعدی آذرخشی و صادق چوبک در همایش نویسندگان آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین در آلماآتا قزاقستان و گردهم آیی درباره ی شعر آسیا و آفریقا و آمریکای لاتین در ایروان ارمنستان شرکت کرد. اما باید اضافه کرد که سایه هیچگاه مرد سیاست و حزب بازی نبوده و نیست و تنها در حوزه ی هنر و شعر فعالیت دارد؛ گرچه برخی از مجموعه های اشعارش همچون تا صبح شب یلدا و یادگار خون سرو که به یاد دوستش مرتضی کیوان سرود و در سال 1360 چاپ شد، حاوی اندیشه های آزادیخواهانه و آرمانخواهی اش است؛ اما در کل، او مرد سیاست نیست.

از سال 1364 دور تازه ای در زندگی سایه شروع می شود که سرانجام باعث می شود که او در سال 1366 ایران را ترک و در شهر کلن آلمان اقامت کند؛ اما قبل از آن، به همراهی دوست دیرینش دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی به دیدار شهریار می رود که شفیعی در غزلی شرح این دیدار را می گوید و این آخرین دیدار سایه و شهریار است.

در اروپا و آمریکا شب های شعری برای سایه برپا می شود که از آن جمله اند: در سال 1367، در کشورهای آلمانی، اتریش و دانمارک، سال 1368 در آلمان و دانمارک، سال 1371 در هلند، سال 1373 در سوئد، نروژ و دانمارک و در سال 1374، در آمریکا، کانادا و فرانسه.

هم چنین مجموعه های شعر او در تهران نیز چاپ می شوند. سیاه مشق سه در سال 1364، تجدید چاپ مجموعه های شبگیر و یادگار خون سرو (1364)، سال 1369 برگزیده ای از مجموعه اشعار سایه با انتخاب دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی که بعد از آن هم چندین بار تجدید چاپ شده است و نیز سیاه مشق چهار او هم در سال 1371 انتشار یافته.

سایه از سال ها پیش در پی فراهم آوردن دیوان منقحی از حافظ بوده که سرانجام کوشش های مداوم او درباره ی خواجه ی شیراز در سال 1373 در سه قطع وزیری، رحلی و جیبی منتشر شده و تا سال 1376 سه بار هم تجدید چاپ شده است.

هوشنگ ابتهاج با نام شعری ( هـ. ا. سایه) هم اکنون؛ یعنی در سال 1384 خورشیدی نزدیک به هفتاد و هشتمین سال زندگیش را می گذراند و در خارج از ایران به زندگی خود ادامه می دهد.

ویژگی اشعار

غلامحسین یوسفی درباره ی شعر سایه می‌گوید: «در غزل فارسی معاصر، شعرهای سایه در شمار آثار خوب و خواندنی است. مضامین گیرا و دلکش، تشبیه ها و استعارات و صور خیال بدیع، زبان روان و موزون و خوش ترکیب و هماهنگ با غزل، از ویژگیهای شعر اوست و نیز رنگ اجتماعی ظریف آن یادآور شیوه ی دلپذیر حافظ است. از جمله غزل های برجسته ی اوست: دوزخ روح، شبیخون، خونبها، گریه ی لیلی، چشمی کنار پنجره ی انتظار و نقش دیگر می توان نام برد.»

اشعار نو او نیز دارای درون‌مایه ای تازه و ابتکاری است؛ و چون فصاحت زبان و قوت بیان سایه با این درون‌مایه ی ابتکاری همگام شده، نتیجه ی مطلوبی و زیبایی به بار آورده است.

در شعر پس از نیما در حوزه ی غزل تقسیماتی را با توجه به شاعرانی که در آن زمان حضور داشته اند انجام داده اند که در این بین نام هایی چون هوشنگ ابتهاج، منوچهر نیستانی، حسین منزوی، محمدعلی بهمنی و سیمین بهبهانی به چشم می‌خورد.

  نمونه شعر و ترانه

نمونه‌ای از اشعار او:

 ای عشق همه بهانه از توست

 من خامُشم این ترانه از توست

و غزلی دیگر از سایه:

 مژده بده مژده بده یار پسندید مرا

 سایهٔ او گشتم و او بُرد به خورشید مرا

و غزلی دیگر از سایه:

 نشود فاشِ کسی آن چه میان من و توست

 تا اشاراتِ نظر نامه رسان من و توست

 گوش کن با لبِ خاموش سخن می‌گویم

 پاسخم گو به نگاهی که زبان من و توست